Nierówne udziały w majątku wspólnym małżonków

Z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami z mocy prawa powstaje ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej, w ramach którego wszelkie przedmioty nabyte przez nich w trakcie trwania małżeństwa (poza pewnymi wyjątkami) wchodzą do ich majątku wspólnego. Udziały małżonków w majątku wspólnym pozostają równe. W wyjątkowych sytuacjach możliwe jest jednakże dokonanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Kiedy, jak i dlaczego można żądać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym? Wyjaśniamy.  

Ustalenie nierównych udziałów - znaczenie

Kwestię udziałów w majątku wspólnym reguluje art. 43 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W § 1 wskazanego przepisu uregulowane zostały ogólne zasady udziałów małżonków w majątku wspólnym, zgodnie z którymi małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. 

Wyjątek od powyższej zasady wprowadza § 2. Ustawodawca w wymienionym powyżej przepisie przewidział, iż z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustalenia udziałów w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Określenie nierównych udziałów w majątku wspólnym ma zatem charakter wyjątkowy i może nastąpić wyłącznie na mocy orzeczenia sądu. 

W zakresie żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków istotnym jest to, iż przesłanki oznaczone w art. 43 k.r.o. muszą zostać spełnione łącznie, przez co zaistnienie wyłącznie jednej z nich nie pozwala na stwierdzenie nierównych udziałów w majątku wspólnym (B. Kubica [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2021, art. 43). Aby móc stwierdzić, iż przesłanki żądania ustalenia nierównych udziałów faktycznie zostały spełnione, wyjaśnienia wymaga to co należy rozumieć pod pojęciem „ważnych powodów” oraz „przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego”. 

Pojęcie ważnych powodów 

Pojęcie ważnych powodów nie posiada swojej definicji legalnej. W doktrynie i orzecznictwie słusznie uznaje się, iż pojęcie „ważnych powodów” w rozumieniu art. 43 k.r.o. posiada bardziej restrykcyjny charakter niż ważne powody ujęte w art. 51 1 k.r.o., dotyczące możliwości żądania ustalenia rozdzielności majątkowej, co wynika z faktu, iż w przypadku ustanowienia rozdzielności majątkowej z ważnych powodów małżonkowie zachowują równe prawa do majątku wspólnego (Postanowienie SN z 27.06.2003 r., IV CKN 278/01, OSNC 2004, nr 9, poz. 146). 

Jak wskazał SN – „Ważnymi powodami w rozumieniu art. 43 § 2 k.r.o. są względy natury etycznej, które wskazują, że w konkretnych okolicznościach równość udziałów pozostawałaby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Chodzi zatem o takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia tych zasad sprzeciwiają się korzystaniu przez jednego z małżonków z części majątku wspólnego, do którego powstania nie przyczynił się. Uwzględnieniu podlega zawinione niepodejmowanie właściwych działań (lekceważenie) obowiązków względem rodziny, a nie wina w rozkładzie pożycia, która nie została objęta hipotezą art. 43 § 2 k.r.o.; zawinienie to nie może przesądzać o nierównym udziale. Ocena jest dokonywana także w płaszczyźnie majątkowej, przy czym różnica w wysokości osiąganych przez małżonków dochodów nie może być wyrazem ważkich powodów” (Postanowienie SN z 11.01.2019 r., V CSK 545/17, LEX nr 2618565). 

Do ważnych powodów zalicza się zatem w szczególności rażące lub uporczywe naruszanie przez jednego z małżonków obowiązków rodzinnych, trwonienie majątku przez jednego z małżonków wskutek uzależnienia do alkoholu, hazardu czy zakupów. W konkretnych okolicznościach ważnymi powodami może być także trwonienie majątku przez małżonka czy też prowadzenie podwójnego życia. Tym samym, ważne powody co do zasady muszą być zawionie przez małżonka. Za takie okoliczności nie sposób natomiast uznać brak podejmowania zatrudnienia z uwagi na ciężką chorobę czy też występująca różnica w zarobkach małżonków w sytuacji, gdy de facto wysokość zarobków odpowiadają realnym możliwościom danej osoby. 

W doktrynie zwraca się także uwagę na ocenę ważnych powodów w kontekście czasookresu, jaki powinien być badany pod kątem ich wystąpienia. W tym zakresie wyrażany jest pogląd, iż sensowne byłoby ograniczenie czasowe oceny ważnych powodów z art. 43 k.r.o. w taki sposób, by doniosłość prawną miały tylko takie powody, które powstały w czasie trwania małżeństwa. Należałoby więc raczej wykluczyć takie okoliczności, które zaistniały po ustaniu małżeństwa (A. Sylwestrzak, Ustalenie nierównych działów w majątku wspólnym małżonków. Glosa do postanowienia SN z dnia 27 czerwca 2003 r., IV CKN 278/01, GSP-Prz.Orz. 2005, nr 1-2, s. 113-122). 

Stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego 

Kolejną przesłanką warunkującą możliwość żądania przez jednego z małżonków ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jest stopień przyczynienia się do powstania tego majątku. Ustawodawca w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym wprowadził domniemanie, iż małżonkowie w równym stopniu przyczyniają się do powstania ich majątku wspólnego. Aby obalić to domniemanie należy wykazać, iż w danym przypadku równe przyczynienie się nie miało miejsca.

Zgodnie ze stanowiskiem SN, przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego rozumie się całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb, a więc nie tylko wysokość zarobków czy innych dochodów osiąganych przez każde z nich, lecz także i to, jaki użytek czynią oni z tych dochodów, czy gospodarują nimi racjonalnie i nie trwonią ich lekkomyślnie (Postanowienie SN z 18.08.2023 r., I CSK 4141/22, LEX nr 3598708). 

Znaczenie ma zatem nie tylko działanie małżonków prowadzące do powiększania majątku wspólnego, ale również całokształt starań o należyte wykonywanie przez nich obowiązków w stosunku do swojej rodziny. Ocena dokonywana przez Sąd nie może zatem sprowadzać się wyłącznie do obliczeń czysto ekonomicznych, lecz powinna uwzględniać także działania polegające na staraniach o właściwe funkcjonowanie rodziny. 

W tym miejscu zaznaczyć należy, iż ustalenie nierównych udziałów w kontekście przyczynienia się małżonków zasadniczo sprowadza się do dokonania oceny przybliżonej, a więc jedynie zasadnicza i wyraźna różnica stopnia przyczynienia się może prowadzić do zróżnicowania wielkości udziałów.  Ponadto - tak samo jak miało to miejsce przy ocenie wystąpienia ważnych powodów – fakt nie przyczyniania się przez jednego z małżonków do powstania majątku wspólnego z powodu choroby czy nieporadności życiowej (a więc z uwagi na stany o charakterze obiektywnym) nie stanowi podstawy do ustalenia nierównych udziałów.

Istotną regulację dotyczącą oceny przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego ustawodawca wprowadził w § 3 omawianego przepisu. Zgodnie z nim „Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym”. Jeżeli zatem jeden z małżonków zajmuje się domem i dziećmi, jest to pewna forma oszczędności dla domowego budżetu z uwagi na brak konieczności zatrudnienia pomocy domowej czy też opiekunki do dziecka, co tym samym można należy uznać za przyczynienie się do powstania majątku wspólnego. 

Procedura ustalania nierównych udziałów 

Z żądaniem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może wystąpić każdy z małżonków, a nawet jego spadkobiercy z tym jednak zastrzeżeniem, iż prawo taki będzie im przysługiwać jeżeli spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji (art. 47 § 2 k.r.o.). 

Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może być zgłoszone w ramach postępowania o podział majątku wspólnego, ale też dochodzone odrębnym powództwem. Za dopuszczalne należałoby uznać także możliwość wytoczenia w ramach art. 189 k.p.c. powództwa o ustalenia nierównych udziałów przed wszczęciem postępowania o podział majątku wspólnego. Niemożliwym pozostaje natomiast dochodzenie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym po dokonaniu podziału majątku wspólnego (postanowienie SA w Krakowie z dnia 06.08.2015 r., I ACa 576/15, Legalis).

Wniosek o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym należy złożyć do sądu rejonowego właściwego dla miejsca położenia majątku wspólnego. We wniosku takim należy wskazać proponowany sposób ustalenia nierównych udziałów oraz przedstawić dowody na spełnienia przesłanek warunkujących dopuszczalność ustalenia nierównych udziałów. Dowodami takimi mogą być m.in. zeznania świadków, dokumentacja medyczna czy wyciągi z rachunków bankowych. 

Prawo do żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie ulega przedawnieniu. 

Podsumowując – ustalenie przez Sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków wymaga zaistnienia trzech przesłanek: po pierwsze – jeden z małżonków musi wystąpić z takim żądaniem (Sąd nie może orzekać w tym zakresie z urzędu), po drugie – muszą zaistnieć ważne powody dla takiego żądania, a po trzecie – małżonkowie w różnym stopniu przyczynili się do powstania majątku wspólnego. 

Chcesz wystąpić do Sądu z żądaniem ustalenia nierównych udziałów w majątku w wspólnym? W Twoim przypadku zaistniały przesłanki warunkujące możliwość wystąpienia z takim żądaniem? Nasza Kancelaria oferuje profesjonalną pomoc oraz reprezentację w sprawie ustalenia nierównych udziałów – począwszy od kompleksowego sporządzenia wniosku do profesjonalnej reprezentacji w Sądzie. Zapraszamy!